اگزیستانسیالیسم در شعر یوسف‌الخال

یوسف‌‌الخال اگزیستانسیالیسم‌ انسان آزادی و تعهد(گیب 1366: 1) در پی این هجوم کشورهای عربی با کشورهای غربی و تکنولوژی‌ روز آشنا شده و در زمینه‌های مختلف اعم از سیاسی اجتماعی علمی و... پیشرفت‌ نمودند ادبیّات هم با مکاتب ادبی غرب چون رمانتیسم سورئالیسم‌ رئالیسم و... آشنا شد و از آن‌ها تأثیر پذیرفت.(الخفاجی 1995: 153) یکی از مکتب‌های فلسفی و ادبی که در ادبیّات عربی تأثیر به سزایی گذاشت اگزیستانسیالیسم‌ است که در فارسی به آن «اصالت وجود» و در عربی «الوجودیة» گفته می‌شود و بنیان‌گذار آن کیرکگارد1 فیلسوف‌ دانمارکی است. (استراترن 1385: 10) سپس فیلسوفانی چون نیچه‌ مارتین‌هایدگر2 و... ظهور کرده و این مکتب را گسترش دادند این مکتب توسط فیلسوفانی چون گابریل‌مارسل3 و ژان‌پل‌سارتر‌4 فیلسوف و ادیبی که سردمدار اگزیستانسیالیست‌های الحادی به شمار می‌آید وارد ادبیّات شد. (www.hazemsakeek.com) هدف اگزیستانسیالیسم انسان‌ است‌ و انسان محور آن است. اگزیستانسیالیست‌ها معتقدند وجود انسان مقدم بر ماهیت‌ اوست.(شریعتی 1355: 7) و بنا بر تعبیر هایدگر وجود بشری بر ذات او تقدم دارد و یا به‌ کلامی‌ دقیق‌تر وجود بشری ذات اوست. (بارت 1362: 46) فیلسوفان اگزیستانسیالیسم می‌گویند انسان تا زمانی که بر اساس فهم و شناخت خود از حقیقت دست‌ به عمل نزده است و درگیر انتخاب و پذیرش مسؤولیت نشده است بهره‌ای از ساحت وجودی انسان ندارد. بشر همان‌ است ‌که خود می‌سازد. (سارتر 1380: 29) در این مکتب انسان سرور خود سرنوشت و طبیعتش است و در این جهان جایی برای سروری دیگر جز او نیست‌ از این‌رو سارتر فرمانروایی انسان را ستوده (سارتر 1365: 180-181) و بر آن است‌ که انسان در هر چیزی جز آزاد نبودن آزاد است و به‌ همین‌ جهت هیچ قانونی مانع آزادی او نمی‌شود. (الخفاجی 1995: 180-181) بنابراین انسان و وجود او محور این مکتب است و در انتخابش آزاد است (زمانی 1380: 29) این آزادی برای او تعهد و احساس مسؤولیت‌‌ را به وجود می‌آورد چرا که مفاهیمی چون آزادی اختیار تصمیم‌ و مسؤولیت ‌[ناشی‌ از تعهد] نزد همة فیلسوفان اگزیستانسیالیست‌ از اهمیت‌ زیادی برخوردار است. (مک‌کواری 1377: 53) همان‌طور که اشاره شد این مکتب بر ادبیّات جهان به‌ خصوص ادبیّات معاصر عربی اثر گذاشته و شاعران و ادیبانی چون أدونیس سیّاب صلاح‌ عبدالصبور عبدالباسط ‌صوفی و... از آن بهره‌‌ بردند. (lychaldon.mountactif.com) یکی از این‌‌ شاعران یوسف‌الخال است‌ که انسان و وجودش را محور بحث خود قرار داده است. از نظر او‌ انسان مهم‌ترین‌ چیز در هستی ‌ و اساس وجود و هدفش است به ‌همین جهت مافوق هر چیزی چون وطن دولت جامعه و نظام‌ است همه ‌چیز برای انسان وضع شده است ولی انسان برای چیزی وضع نشده است. انسان در اندیشة یوسف‌الخال منبع ارزش‌هاست و همة قوانین صورت‌ها و قواعد پایین‌تر از انسان هستند نه بالاتر از او یعنی آن‌ها وسیله‌اند نه هدف.(السالسی‌ 2004: 143-145) اگر بخواهیم از منابع تصویر انسان در اندیشة یوسف‌الخال نام ببریم باید به موارد زیر اشاره‌ کنیم: 1- فلسفة مدرسی‌ توماس‌اکویناس5 که میان عقل و ایمان ارتباط برقرار کرده و بر کرامت انسان آزاد و ارزش و قدرت او در خلق و ابداع تأکید می‌ورزد 2- فلسفة نیچه‌ که الخال در آن آرزوها و تفکراتش را یافت به ‌خصوص در شخصیّت‌ زرتشت که نمونة سوپرمن‌ یا ابرمرد و مصدر ارزش‌هاست. (الخال 1987: 193) همان‌گونه که گفته‌‌ شد محور اگزیستانسیالیسم است و آزادی یکی از ویژگی‌های اصلی اوست از این رو یوسف الخال هم برای آزادی اهمیت زیادی قائل شده و انسان آزاد را کسی می‌داند که حق‌ را شناخته و در برابر آن تسلیم‌ شود. هر وقت انسان از درون خود آزاد باشد جامعه‌ای که او فردی از آن است آزاد می‌شود. (السالسی 2004: 44) اگزیستانسیالیست‌ها می‌گویند آزادی به انسان اختیار می‌دهد و این اختیار او را در قبال دیگران متعهد می‌کند (مک کواری 1377: 53) بدین جهت یوسف الخال خود را در قبال دیگران متعهد دانسته و ادبیات را زمانی ارزشمند می‌شمارد که به مشکلات‌ انسان توجّه کند. (السالسی 2004: 46) در این نوشتار اگزیستانسیالیسم در شعر یوسف‌الخال بررسی شده و به این سؤال اساسی پاسخ داده می‌شود: اگزیستانسیالیسم چگونه‌ در شعر او جلوه‌گر می‌گردد؟ فرضیة تحقیق با توجّه به سؤال اصلی تحقیق فرض نویسنده بر این اصل استوار است‌ که اگزیستانسیالیسم در سه‌ محور انسان آزادی و تعهد در شعر یوسف‌الخال جلوه‌گر می‌شود. پیشینة تحقیق: در مورد اگزیستانسیالیسم و مبانی مختلف آن مقاله‌هایی به نگارش در آمده است که عبارتند از: 1. «الموت الخیامی فی شعر صلاح عبد الصبور» مجلة «اللغة العربیة و آدابها» (میرزایی و پروانه 2009: 123) 2. «مرگ اندیشی خیامی در آثار دو شاعر فارسی و عربی: صلاح‌ عبدالصبور و نادر نادرپور» (میرزایی و دیگران 1389: 129) در این دو مقاله مرگ اندیشی اگزیستانسیالیستی در اندیشة صلاح عبدالصبور و نادر نادرپور تحت تأثیر تفکر خیام مورد بررسی قرار گرفته است. 3. «نقد و بررسی اندیشة خردگرایی و آزاداندیشی در شعر متنبی شاعر عرب و ناصرخسرو قبادیانی» (فرزاد